Çocuklara sorumluluk nasıl kazandırılır?

Bir insanın kendi davranışlarının veya üzerine aldığı işlerin olumlu ve olumsuz sonuçlarını üstlenmesi haline sorumluluk almak diyoruz. Sorumlu bir kişi ise yaşadıkları yüzünden başkasını suçlamayan, yapması gereken işleri layıkıyla yerine getiren ve hiç kimseye hesap vermek zorunda olmasa bile kendi vicdanına karşı hesap verme zorunluluğu duyan kişidir.

Değişen koşullar, son yıllarda değerler sistemimizde de değişikliklere- kimilerine göre de yozlaşmalara- neden oldu. Öğretmenler, öğrencilerin sorumluluk almayı başaramadıklarını, devamlı dışarıdan zorlamalara ya da denetlemeye ihtiyaç duyduklarını, kendi başlarına bir işin üstesinden gelmekte zorlandıklarını artık daha sık dile getirir oldular. Değerler sistemindeki çöküşte, değişen dünya koşullarıyla birlikte, anne-baba tutumlarının da etkisi büyük.

Ailesi tarafından sevildiğini, kabul edildiğini hisseden ve kendine güvenen çocukların daha fazla sorumluluk alabildikleri bir gerçek. Ancak ailelerin sadece koşulsuz kabul ve sevgileri sorumlu çocuklar yetiştirebilmekte maalesef ki yeterli değil.

Peki, anne-babalar sorumluluk sahibi, kendi ayakları üzerinde duran, davranışlarının sonuçlarıyla yüzleşmekten korkmayan çocuklar yetiştirmek için ne yapmalılar? Bu sayıda anne-babalara çocuklarında sorumluluk duygusu geliştirmeyle ilgili ipuçları ile birlikte, evde uygulanabilecek küçük etkinlik önerilerine de yer verdik.

Anne-babalar sorumluluk sahibi, kendi ayakları üzerinde duran, davranışlarının sonuçlarıyla yüzleşmekten korkmayan çocuklar yetiştirmek için ne yapmalılar?

Aslında işin sırrı günlük hayatta önem vermediğimiz pek çok ayrıntıda gizli.

Ödevler, özellikle de performans ödevleri pek çok anne-babanın kabusu haline geldi. Belki böyle bir olay size de tanıdık gelebilir. Çocuğunuzun performans ödevi var ve o hafta sonu evinize misafir geldi bu nedenle siz de çocuğunuzun ödevleriyle ilgilenemediniz. Ödev yapılamadı ve çocuğunuz ödevsiz okula gitmek istemediği için tüm akşam ağladı. Siz de onun gözyaşlarına dayanamayıp, öğretmenini aradınız ve ona hafta sonu çok meşgul olduğunuzu, ödev yapacak vakit bulamadığınızı bu nedenle ondan bir kereye mahsus olmak üzere çocuğunuzu mazur görmesini rica ettiniz. Bu konuşmanın çocuğunuzu rahatlatacağını ve ertesi gün okula gitmesini sağlayacağını düşündünüz. Zaten bir kereden de pek bir şey olmaz! Öğretmeni her ne kadar bu durumdan hoşlanmasa da olumsuz bir tepki vermedi ve çocuğunuz ertesi gün rahat bir şekilde okula gitti. Peki, çocuğunuz bu olaydan ne öğrendi? Kendi yapması gereken ödevin sorumluluğunu annesinin alabileceğini, ödevi yapmasa da annesinin onun için özür dileyebileceğini, zorluklarla karşılaştığında birilerinin onun için sorunu ne de olsa çözebileceğini özetle “edilgen” olmayı öğrendi.

Eğer sorumsuz çocuklar yetiştirmek istiyorsanız onların adına yalan söyleyin ve davranışları için devamlı mazeret üretin.

Örneğin, çocuğunuz sınıfta davranış problemleri göstermeye başladıysa ve öğretmeni bu konuda sizi bilgilendirdiyse, çocuğunuzun da duyacağı şekilde öğretmenine sınıftaki başka bir çocuğun bütün bu olumsuzluklara neden olduğunu, kendi çocuğunuzun aslında hiçbir suçunun olmadığını söyleyebilirsiniz. Belki gerçekten de durum sizin söylediğiniz gibidir. Ama unutulmaması gereken bir şey var ki bizler kendi davranışlarımızdan sorumluyuz. Başkalarını değiştiremeyiz ama kendimizi değiştirebiliriz. Eğer çocuklarımıza yaşadıkları sorunlara neden olan davranışlarını fark ettirmez ve sadece başkalarının yaptıkları üzerinden mazeret ürettirirsek, karşılaştığı her olumsuz durumda yakınan, pasif bireyler yetiştirmiş oluruz.

Ailelerin yaptığı bir diğer önemli hata da çocuklarının kabul edilemez davranışlarını daha fazla çatışma ortamı yaratmaktan kaçınmak için görmezden gelmeleridir.

Çatışma ortamı yaratmak tabii ki de önerilen bir durum değildir. Ancak tutarlı davranarak çocuklarınızı yaptığı ya da yapmadığı şeylerin sonuçlarıyla yüzleştirmeniz, bu sonuçları kendi başlarına yaşamalarını sağlamanız gerekmektedir.

Örneğin salona dağıttığı oyuncaklarını toplaması gerekiyor, siz tekrar tekrar söylediniz ve yapmadı. Siz de dağınıklıktan hoşlanmadığınız için söylene söylene oyuncaklarını topladınız ve ‘bir daha ortada bırakırsan ben toplamayacağım’ dediniz.

Çocuğunuzun bu olaydan öğrendiği şey: ‘Yapmam gerekenleri benim için yapacak biri her zaman olacak.’

Sorumluluk Eğitiminde Dikkat Edilecek Noktalar

* Çocuğun yaşına ve gelişim düzeyine uygun görev ve sorumluluklar verin.

* Çocuğun işlerini yapıp yapmadığını kontrol edin, yapmadığında uygun bir dille hatırlatın; gerekirse göreceği yerlere notlar asın.

* Çocuğunuz çok düzensiz ise günlük zaman çizelgesi yaparak gününü planlamasını öğretin.

* Çocuklarınız arasında iş bölümü yaparken adil olmaya özen gösterin.

* Çocuğunuz bir işi yaparken ağırdan alarak yapıyorsa ona belli bir süre verin, bu işi yerine getirmesini zamanla sınırlayın. Okul öncesi çocuklarında 10’dan geri sayarak zamanı sınırlamak etkili bir yöntem.

* Ev işlerinde yardım etmeye başlayan çocuğunuz başlangıçta mükemmel bir performans göstermeyebilir ya da hatalar yapabilir, kesinlikle eleştirmeyin.

* Çocuğunuzun seçim yapmasına ve o seçimin sonuçlarıyla yüzleşmesine fırsat verin.

* Sorunlarını onun adına çözmeyin, sorununu çözmesine fırsat verin ki kendi sorumluluğunun farkına varsın.

* Çocuğunuza onu sevdiğinizi ve sizin için önemli olduğunu hissettirin.

Anne-Babalara Kısa Kısa...

3-5 yaş çocuğunun alabileceği sorumluluklar:

- Oyuncaklarını toplamak

- Sofra kurmada ve toplamada yardım etmek

- Kendi başına giyinebilmek

- Yatağını toplamak

6-10 Yaş çocuğunun alabileceği sorumluluklar:

Yanda belirtilenlere ek olarak;

- Ödevlerini yapmak

- Kirlileri sepete koymak

- Evde evcil hayvan varsa onu beslemek

- Kendisine salata, tost sandviç gibi basit yemekleri hazırlamak

- Varsa küçük kardeşinin bakımına yardım etmek

- Alışverişte alınan malzemeleri yerlerine koymak

Ergen veya gencin alabileceği sorumluluklar

Yanda belirtilenlere ek olarak;

- Elektrik süpürgesi ile evi süpürmek,

- Araba yıkamak

- Kendisine basit yemekler hazırlamak

- Alış veriş yapmak

- Bulaşık yıkamak

- Kendi özel isteklerini (oyun seti, ekstra kıyafet masrafı, gezi, vb.) karşılamak için para biriktirmek.

Çocuklarınızın yorulmasından korkmayın.

Şimdi küçük işlerde yorulmayan çocuklar

büyüyünce hiçbir büyük işi layıkıyla yerine getirmez hale gelirler.

Ne yapmalı?

1. “Düzen Kutusu” kullanın: Çocuğunuzun etrafta bıraktığı oyuncakları, eşyaları bir kutuda biriktirin. Hafta sonu bunu çocuğunuza verip belirttiğiniz sürede yerleştirmesini isteyin. Eşyalarını yerleştirmeden çocuğunuzun istediklerini yapmasına izin vermeyin.

2. Dağınıklık baş gösterdiği zaman “iş listesi” kullanın:

Çocukların sorumluluklarını unutmaları son derece normal. Önemli olan onlara sorumluluklarını net ve tutarlı bir şekilde hatırlatmaktır. Ebeveyn olarak çocuğunuza iş listesini hazırlayıp verebilirsiniz ve onunla bu konu üzerine konuşabilirsiniz.

3. Yapamadıkları yerine yaptıklarını vurgulayın:

Örneğin, çocuğunuz yatağını toplayıp oyuncaklarını yerde bırakmış ise; “Can yatağını toplaman ne kadar güzel, yerdeki oyuncaklarını da sepete koyarsan her şey mükemmel olacak” diyebilirsiniz. Emin olun işe yarayacaktır.

Ev içi etkinlik önerileri:

· Ev içi haftalık görev dağılımı yapın ve bunu bir liste haline getirerek herkesin görebileceği bir yere asın. Herkes görevini yerine getirdikçe yanına bir işaret koyar. Böylece çocuğunuzun “neden ben?” sorusunu sorma olasılığı kalmaz.

· Çoğunuzla birlikte evde çok tüketilen şeylerin listesi çıkartın ve bunlarla ilgili minik bir fiyat araştırması yapın. Çocuğunuzla fazla tüketim ile ilgili ne yapılabileceğini konuşabilirsiniz.

· Evde onarılacak eşyalar listeleyin; kopan düşmeler, hasar gören eşyalar, vb. Birlikte, uygun çözüm yolları arayın ve herkesin üzeren düşen görevi yerine getirmesini sağlayın.

· Ev içinde bir günlüğüne (birkaç saatliğine bile olabilir) roller değiştirilir. Ebeveyn, çocuk; çocuk ebeveyn olur. Bu etkinlik sorumlulukların fark edilmesini sağlar ve karşılıklı olarak duyarlılık geliştirilmesine yardım eder.

· Kumbara oluşturulur ve çocuk kumbaraya para atmadan önce parayı nasıl ve ne için kullanacağına karar verir.

Çocuğunuzla birlikte...

Çocuklarla birlikte kendimize, ailemize, çevremize karşı sorumluluklarımız konuşulur. Belirlenen sorumluluk davranışları (size göre yaptıkları ve yapmadıkları) aynı boyut ve renkte kağıtlara yazılır:

“Salı akşamları çöpü indireceğim”, “Otobüste yaşlılara yer vereceğim”, “ödevlerimi zamanında bitireceğim.” vb. Her davranış için belirlenen puan da bu kağıtlara yazılarak kağıt katlanır. Hazırlanan tün kağıtlar bir torba ya da kutuda toplanır. Her hafta sonu bu çekiliş yapılabilir. Çocuğunuz yerine getirdiği sorumluluklar için + puan; getirmedikleri için ise - puan alacaktır. Puanı belli bir seviyeye ulaştığında ise onu istediği bir şey ile ödüllendirebilirsiniz.